Những người lao động phải chi trả khoản tiền tương đương từ 3 đến 4 năm lương tại Việt Nam để được có việc làm ở nước ngoài, tại các nhà cung cấp của các thương hiệu quốc tế lớn.
THE DIPLOMAT by Peter Bengtsen – June 13, 2022
Ba Sàm lược dịch
Phần 3, Nhật Bản: Trả tiền để học việc
Làm thợ hàn. Bản thỏa thuận cho biết bạn sẽ trở thành một thợ hàn khi kết thúc thời gian làm thực tập sinh tại Nhật Bản. Nhưng sau một năm lắp ráp các bộ phận máy móc tại dây chuyền sản xuất, bạn không chắc mình đã có được những kỹ năng hàn nào. Mặc dù vậy, bạn cảm thấy khá thành thạo trong các công việc lặp đi lặp lại và đứng yên suốt cả ngày. Hoặc ban đêm nữa.
Bạn được một công ty nhỏ ký hợp đồng, nhưng nơi làm việc thực tế của bạn hóa ra lại là một nhà máy lớn hơn nhiều. Bạn không thắc mắc về việc bị sắp xếp làm việc ở công ty khác bên ngoài; tốt hơn là hãy tiếp tục làm việc và thoát khỏi nợ nần.
90% trong số 150.000 người Việt Nam chính thức đi làm việc ở nước ngoài đến Đài Loan hoặc Nhật Bản mỗi năm. Giống như Đài Loan, Nhật Bản từng bước mở cửa thị trường lao động cho người nước ngoài vào những năm 1990, nhưng trái ngược với Đài Loan, những người nước ngoài có tay nghề thấp đang vào Nhật Bản với tư cách thực tập sinh và chỉ trong thời gian có hạn, nhưng vẫn phải trả phí cắt cổ.
Bạn là thực tập sinh duy nhất tại công ty của bạn. Sau một thời gian, bạn ghé thăm trung tâm mua sắm vào một ngày nghỉ và gặp hai người Việt Nam, An 25 tuổi và Thảo 29 tuổi, vừa kết thúc ba năm thực tập tại Nhà sản xuất C và D là nhà cung cấp của Tập đoàn Toyota, họ cho biết. Họ và các đồng nghiệp của họ đã phải trả cho các nhà tuyển dụng số tiền lên tới 5.300 đô la.
Bạn ghen tị với An một chút. Cô ấy được trả lương, với mức tối thiểu, trái ngược với bạn và Thảo. Cô vận hành một máy in tem trong hơn ba năm qua, trong khi Thảo làm việc cả ngày lẫn đêm tại dây chuyền sản xuất. Hầu hết các đồng nghiệp thực tập sinh của họ cũng đứng trong dây chuyền sản xuất trong 9-10 tiếng mỗi ngày, nhưng không phàn nàn về tiền lương hay điều kiện làm việc. Cũng giống như bạn.
Bạn biết được những thực tập sinh khác kém may mắn hơn. Bộ Lao động lập hồ sơ hàng nghìn trường hợp vi phạm tiêu chuẩn lao động. Bộ Tư pháp ghi nhận hàng trăm hành vi sai phạm của người sử dụng lao động. Hàng nghìn thực tập sinh bỏ trốn khỏi nơi làm việc mỗi năm (5.000 người năm 2015, 9.000 người năm 2018), đặc biệt là người Việt Nam. Trong năm 2019 và 2020, người Việt Nam chiếm hơn một nửa trong số 400.000 thực tập sinh ở Nhật Bản. Người Trung Quốc đứng thứ hai với 18%.
Năm 2019, Mitsubishi và Panasonic đã bị phạt vì để thực tập sinh lắp ráp các bộ phận ô tô, thay vì lẽ ra họ được học hàn (Mitsubishi), và làm thêm giờ bất hợp pháp (Panasonic). Hai công ty đa quốc gia đã có 110 học viên bị hủy hợp đồng và bị thu hồi giấy phép.
Chương trình thực tập sinh của Nhật Bản, chính thức được gọi là Chương trình đào tạo thực tập sinh kỹ thuật (TITP), đã phải đối mặt với những lời chỉ trích liên tục trong nhiều năm vì tình trạng bóc lột các thực tập sinh do họ phải làm việc quá sức và trả lương thấp, cho đến lạm dụng nhân quyền nghiêm trọng và lao động cưỡng bức.
Nhiều rủi ro nợ nần đang rình rập. Luật mới cho phép người nước ngoài có tay nghề trung bình được tham gia vào thị trường lao động của Nhật Bản trong 14 ngành, bao gồm cả điện tử và máy móc thiết bị, đồng thời đặt mục tiêu thu hút 345.000 lao động nhập cư trong 5 năm để tránh tình trạng thiếu lao động.
Thảo và An cho bạn biết về luật mới. Không giống các thực tập sinh như bạn, người nước ngoài có tay nghề trung bình không bắt buộc phải nộp đơn thông qua các nhà tuyển dụng địa phương trong nước, nhưng nhiều người vẫn làm và phải đối mặt với các khoản phí và nợ giống như bạn. Những người khác, bao gồm cả một số đồng nghiệp của Thảo, cố gắng nâng cấp thị thực thực tập sinh của họ lên thị thực có tay nghề trung bình để không phải trả phí.
Phần 4, Châu Âu: “Tôi xin xác nhận rằng tôi sẽ không cố bỏ trốn”
Thịt thỏ ngon hơn bạn tưởng. Bạn không thực sự tính tới chuyện phải đi săn thỏ để có thức ăn ở đất nước Serbia này, nhưng bạn vẫn phải làm để có đủ đồ ăn. Tại Việt Nam, bạn thấy một bài đăng trên Facebook về công việc xây dựng ở đây và đã nộp đơn. Các đại lý tuyển dụng nói về hàng trăm cơ hội việc làm ở các quốc gia như Ba Lan, Hungary và Serbia trên Facebook, tất nhiên luôn có tính phí.
Bạn đã cảm thấy may mắn. Bạn và 500 người khác đã được tuyển dụng để xây dựng một nhà máy sản xuất lốp xe ở Serbia cho Nhà sản xuất E, một nhà cung cấp của Volkswagen và là nhà cung cấp cũ của Renault từ Trung Quốc. Nó rẻ hơn nhiều so với việc phải trả tiền để có được công việc ở Đài Loan hoặc Nhật Bản như một số người cùng làng của bạn đã làm.
Nhưng bên cạnh các khoản phí, bạn và những người khác phải ký “Cam kết không bỏ trốn”, theo đó người lao động đồng ý rằng gia đình họ phải phải trả khoản tiền hơn cả số lương một năm, cho nhà tuyển dụng trong vòng một tuần, nếu người lao động bỏ việc sớm. Bạn cũng đã bị tịch thu hộ chiếu, vì vậy bạn sẽ không đi đâu được cả.
“Khi đến nơi, tôi thấy nhà máy chủ yếu đang thuê công nhân Việt Nam và khi bạn đến đó, bạn phải làm bất cứ điều gì họ bảo bạn làm”, một đồng nghiệp của bạn nói với báo chí. “Thức ăn cũng rất tệ và không đủ, đôi khi chúng tôi phải vào rừng và săn tìm thức ăn, bất cứ thứ gì chúng tôi có thể bắt được, chẳng hạn như thỏ.”
Sau khi báo chí đưa tin, bạn được trả lại hộ chiếu và được cung cấp chỗ ở tốt hơn. Bạn nghĩ rằng việc cải thiện điều kiện ăn ở thì cuộc sống sẽ thực sự tốt đẹp hơn, nhưng bạn lại được quản lý chặt chẽ hơn, có lẽ là để đồng nghiệp của bạn khó nói chuyện được với người ngoài hơn. Nếu quả thực họ dám.
So với Đài Loan và Nhật Bản, châu Âu không phải là điểm đến chính của người Việt Nam nhập cư chính thức để làm việc, nhưng các báo cáo thỉnh thoảng đưa ra thông tin về nạn nhân buôn người Việt Nam. Các nước Đông Âu như Ba Lan và Romania gần đây đã tăng cường khả năng tiếp cận thị trường lao động cho người Việt Nam. Trong năm 2017, 1.400 giấy phép lao động mới đã được Romania phê duyệt và năm sau Romania đã ký một bản ghi nhớ với Việt Nam nhằm hợp tác sâu rộng hơn trong lĩnh vực lao động. Ba Lan gần đây cũng nới lỏng khuôn khổ di cư với ý định thu hút nhiều lao động nhập cư từ các nước châu Á như Việt Nam.
Phần 5, Việt Nam: Trao thân ở Chợ Người
Bạn đã quyết định trở về nhà. Thu nhập gia đình của bạn tăng lên đáng kể nhờ có tiền gửi về. Thửa đất của gia đình bạn không còn phải thế chấp nữa. Ngôi nhà của bố mẹ bạn đang được cải tạo. Bạn suy ngẫm về những năm tháng qua ở nước ngoài.
Tại sao phải gánh những khoản nợ khổng lồ để trả cho các điều kiện làm việc đầy rủi ro ở nước ngoài, trong khi bạn có thể tìm được việc làm trong ngành công nghiệp ở các tỉnh lân cận tại quê nhà? Nền kinh tế Việt Nam đang phát triển nhanh với tỷ lệ thất nghiệp thấp, ngay cả khi đại dịch. Bạn nhớ lại cuộc trò chuyện với bạn Thanh của mình.
“Đó là một canh bạc, nhưng nó có cái giá của nó. Trước khi tôi đi xuất khẩu lao động, mẹ tôi thường đến một nơi ở Hà Nội được gọi là Chợ Người, nơi mọi người từ các tỉnh đến chờ kiếm việc làm. Bà thường nhận công việc quét dọn tại các công trường xây dựng,” Thanh kể. “Nhưng bà ấy lớn tuổi rồi lại hay ốm mệt, tôi muốn bà ấy nghỉ ở nhà”.
Gia đình của Thanh sống ở một tỉnh miền núi gần thủ đô, nhưng cha của anh không thể làm việc do nghiện rượu, vì vậy vào năm 2020, Thanh đã phải trả 7.000 đô la để có việc làm tại một nhà sản xuất đồ nhựa cho điện thoại di động của Đài Loan. Anh làm ca 12 tiếng, nhưng nếu không đạt được chỉ tiêu hàng ngày, anh sẽ phải làm việc không công cho đến khi xong việc. Bạn còn nhớ anh ấy đã nói rằng “không được trả lương khi làm thêm giờ chỉ áp dụng cho người Việt Nam chúng ta. Người Đài Loan thì được trả tiền. Nhưng tôi không thắc mắc. Tôi thật may mắn, tôi đã trả hết nợ và có thể gửi tiền về nhà ”.
Bạn cũng cảm thấy như vậy. Đó là một canh bạc với tỷ lệ cược không được xác định, nhưng không dễ kiếm một công việc lương cao ở Việt Nam. Hầu hết những người Việt Nam khác mà bạn gặp ở nước ngoài đều đến từ các vùng nông thôn. Một số làm việc với mức lương tối thiểu trong nhiều năm trong các nhà máy trước khi đi xuất khẩu lao động. Nhiều người có cha mẹ ốm yếu do phải lăn lộn suốt ngày nơi đồng áng hoặc làm thợ hồ. Một số người trong làng của bạn đã kiếm được nhiều tiền ở nước ngoài và xây nhà mới ở quê nhà.
Nếu bạn làm thêm giờ – và tránh được rắc rối – ở nước ngoài, bạn có thể gửi tiền về để nâng cao đáng kể thu nhập cho gia đình. Ngoài ra, những người Việt Nam đi xuất khẩu lao động trở về kiếm được trung bình cao hơn 50% so với trước khi ra đi, theo ILO (Tổ chức Lao động Quốc tế).
Mức phí cho các công việc phụ thuộc vào điểm đến. Một cuộc khảo sát của ILO với hơn 1.000 người Việt Nam hồi hương vào năm 2019 cho thấy, họ phải trả trung bình 6.500 USD phí để làm việc tại Đài Loan, Nhật Bản và Hàn Quốc. Một nửa số đó có việc làm trong nhà máy. Tại Thái Lan và Malaysia, lệ phí dao động trong khoảng 1.000–1.400 đô la, với 40-80% được vay để trả phí, theo khảo sát năm 2017 của ILO. 90% đã phải vay để trả các khoản phí cho việc xin đi làm ở Đài Loan, Nhật Bản và Hàn Quốc.
Bạn càng nghĩ ngợi, thì bạn càng muốn đi lần nữa. Cha mẹ bạn đang ngày một già đi. Một chuyến đi nữa có thể đảm bảo cho họ khỏi phải lăn lộn ngoài đồng. Bạn có thể cân nhắc ngắn gọn về việc ra đi bằng thị thực du lịch và ở lại quá hạn để làm việc bất hợp pháp, cách này rẻ hơn từ 5 đến 10 lần so với việc trả phí cho nhà tuyển dụng, nhưng bạn muốn tránh rủi ro hơn. Vì không phải lúc nào cũng suôn sẻ đối với những loại “khách du lịch” như vậy. Tốt hơn là phải thông qua các đại lý tuyển dụng một lần nữa.
Gần đây, bạn bắt đầu thắc mắc tại sao các đại lý lại tính phí cao như vậy. Họ thường viện cớ là có nhiều nhân viên, nhưng việc thu xếp để có công việc ở nước ngoài có thực sự tốn kém đến vậy không? Bạn không biết, nhưng ở Đài Loan, bạn nghe nói rằng công nhân Philippines, Indonesia và Thái Lan chỉ phải trả khoản lệ phí bằng 20-50% so với bạn để làm những công việc tương tự.
Nếu bạn khởi hành đi tiếp, bạn chỉ cần vay một nửa để trả phí so với lần trước, vì giờ đây khoản thu nhập của bạn tăng lên rồi. Sau thời gian đầu tiên làm việc ở nước ngoài, bạn biết nhiều hơn về khả năng bị lạm dụng, nhưng với những lý do nào đó, bạn không biết gì về quyền lao động hoặc công đoàn.
Phần 6, Nhà tuyển dụng: cứ xem chi phí, qua các đại lý thì biết họ kiếm bộn tiền tới đâu
Bạn hỏi xung quanh, bạn kiểm tra Facebook, bạn đọc tin tức. Một thế giới của các nhà tuyển dụng được tiết lộ cho bạn. Chúng có muôn hình vạn trạng. Một số là công khai, một số thì riêng tư thôi. Một số là một phần của các tập đoàn lớn, một số là chương trình của một người. Khoảng 400-500 cá nhân, thể nhân được cấp phép, một số thì không.
Thậm chí còn tồn tại cả một hiệp hội quốc gia có tên là VAMAS, Hiệp hội Xuất khẩu Lao động Việt Nam. Nó giám sát và xếp hạng khoảng 100 nhà tuyển dụng. Tại sao không giám sát tất cả 400-500, bạn tự hỏi? Bạn nhận thấy một công ty được xếp hạng hàng đầu trong danh sách VAMAS có tên là MVP và nhớ những người bạn của bạn từ Nhà sản xuất A ở Đài Loan nói rằng doanh nghiệp này đã lấy phí với họ đến 6.500 đô la và bắt họ phải ký vào tờ giấy trắng bên cạnh hợp đồng của họ. Trang web của VAMAS cho biết tổ chức này đã nỗ lực giảm phí và tăng tính minh bạch trong nhiều năm. Bạn thầm đặt câu hỏi nghi vấn về tác động của quảng bá đó.
Bạn cũng biết rằng nhiều công ty là doanh nghiệp nhà nước trước đây có trụ sở xung quanh thủ đô. Hiện đã được tư nhân hóa, một số giữ liên kết chặt chẽ với các bộ hoặc ủy ban nhân dân, chẳng hạn như VIHATICO, có chủ tịch kiêm bí thư cấp ủy Đảng cộng sản địa phương. VIHATICO là một trong những công ty tuyển dụng lao động cho nhà sản xuất A.
Thậm chí thú vị hơn nữa, là một bài báo bạn tìm thấy từ năm 2016 về những công nhân được thuê qua VIHATICO, những người đã bỏ trốn khỏi một nhà máy may mặc ở Malta, thuộc Châu Âu. Họ khai báo với cảnh sát về việc bị giữ lại lương và hộ chiếu, trong khi phải làm việc 12 giờ một ngày, 7 ngày một tuần dưới sự đe dọa trục xuất, dẫn đến một vụ buôn người tố cáo chủ lao động bị phát hiện. VIHATICO đã bỏ túi tới 3.000 USD trên mỗi công nhân.
Bạn đang trở nên thông thạo trong lĩnh vực này. Bạn tìm kiếm những nhà tuyển dụng đã tìm được việc làm ở nước ngoài cho những người bạn khác của bạn. Một số người làm việc tại Nhà sản xuất Đài Loan B, để có được việc làm, đã phải trả 4.200-6.500 đô la cho FORWARD, thực tế là một công ty Đài Loan có công ty con hoặc đối tác tại Việt Nam. Và những công nhân xây dựng phải săn thỏ ở Serbia đã phải chi trả cho Bảo Sơn Manpower và Song Hỷ Gia Lai International để có việc làm.
Bảo Sơn Manpower, thuộc một doanh nghiệp lớn là Tập đoàn Bảo Sơn hoạt động trong lĩnh vực bất động sản, khách sạn, bệnh viện và đào tạo. Tập đoàn này thậm chí còn sở hữu một công viên giải trí gần Hà Nội có tên là Thiên đường Bảo Sơn. Người sáng lập kiêm Chủ tịch Tập đoàn Bảo Sơn đã cùng với Thủ tướng Việt Nam có chuyến thăm cấp nhà nước tới Romania và Séc vào năm 2019. Con gái chủ tịch và là người đại diện theo pháp luật của Bảo Sơn Manpower là một phần trong vụ tranh chấp ly hôn lớn nhất của Việt Nam vào năm 2010, trị giá 500 triệu đô la.
Thôi được, những người đàn ông quan trọng và giàu có kiểm soát một số công việc tuyển dụng lao động. Không ngạc nhiên. Họ lãi bao nhiêu? Bạn hãy kiếm một cái máy tính. Nếu 90% trong số 150.000 người Việt Nam phải trả trung bình 6.500 đô la cho các vị trí làm việc ở Đài Loan và Nhật Bản, thì tổng cộng đó là 880 triệu đô la hoặc 420.000 năm lương tối thiểu của bạn. Hàng năm đấy. Ồ. Nó có hợp pháp không?
Xem tiếp phần sau: P7, 8, 9
basam.vet 